Al meer dan een halve eeuw wordt in veel landen op 22 april Earth Day gevierd. Het evenement vond in 1970 voor het eerst plaats in de Verenigde Staten, toen de eerste milieuwetten werden aangenomen die regelgeving op het gebied van de leefomgeving verankerden. Er kwamen regels voor de kwaliteit van bodem en lucht en ter bescherming van soorten in de natuur. Het was ook het jaar dat het middel DDT daar verboden werd – even later volgde een verbod in Nederland.

Carson roept, als goede democraat, met haar boek het publiek te hulp om de overheid wakker te schudden. Zij wilde de mensen informeren, iedereen moet dit weten. Daar was moed voor nodig. Haar uitgeverij bereidde zich voor op claims vanuit de chemische industrie – die er inderdaad kwamen – en op aanvallen op haar integriteit. In 1963 vonden hoorzittingen plaats van het Amerikaanse Congres naar aanleiding van haar boek.

Als belangrijke getuige wees zij op een universeel beginsel, namelijk dat voor de burger het fundamentele recht bestaat op veiligheid én op de plicht van de overheid om dat recht te beschermen. Ze zegt: ‘Ik spreek niet als jurist maar als bioloog en als mens, maar ik voel sterk dat dit een van de fundamentele mensenrechten is of moet zijn. Ik ben echter bang dat dit recht in de praktijk niet of nauwelijks bestaat.’ De echo van haar woorden zal nog lang naklinken en blijven inspireren, zoals in de rechtszaak van Urgenda en in de vele andere rechtszaken die zullen volgen.

Een cocktail van middelen

Carson beschreef de schadelijke effecten van pesticiden en de mogelijke risico’s. De middelen komen in de voedselketen terecht en hopen zich op in organen en weefsels. Ze zijn te vinden ver buiten het gebied waar het middel gebruikt werd: de vervuiling verspreidt zich via de lucht, het oppervlaktewater en grondwater. Dikwijls zijn ze weinig effectief en vaak zijn plagen snel resistent. Jaarlijks komen er honderden nieuwe middelen op de markt. Risico’s zijn er voor de leefomgeving, maar ook is de gezondheid van mensen in het geding. Het menselijk lichaam onttrekt zich immers net zomin aan deze effecten als de rest van de natuur.

In Nederland werden in de jaren 60 van de vorige eeuw onder meer in Drenthe dode (roof)vogels gevonden door het gebruik van DDT. Een buizerd werd door mijn vrouw, als bioloog in opleiding, bij veldonderzoek gevonden. Het opgezette dier werd een blijvende herinnering in ons huis. Ondanks beperkingen en aanpassingen is er weinig veranderd. Recent stelde bijvoorbeeld de actiegroep Meten=Weten vast hoeveel pesticiden in het milieu te vinden zijn. Er ligt een deken van middelen als een cocktail in onze leefomgeving verscholen. Het wordt een grote opgave om de waterkwaliteit te bewaken en het land en zijn bewoners te beschermen tegen een toenemende vervuiling.

Nog niet zo lang geleden werd de ziekte van Parkinson (eindelijk) als boerenziekte erkend, de neurologische effecten zijn evident. Ook zijn gezondheidsrisico’s als hartritmestoornissen onderwerp van medisch onderzoek geworden. Het is pijnlijk om te constateren dat onze generatie achter dezelfde feiten aanloopt als die waarvoor Rachel Carson waarschuwde. Zij vroeg om zorgvuldig onderzoek naar de feiten en om daarover met elkaar in gesprek te gaan, om niet achteraf met de voorziene en onvoorziene gevolgen geconfronteerd te worden. Het is nooit te laat.

Onszelf de baas worden

Rachel Carson wees nog op een fundamenteler probleem. Zij ziet dat de mens zich almaar verder boven de natuur heeft gesteld. Hij wil heersen en controle uitoefenen, hij denkt aan de knoppen te kunnen draaien, alsof de aarde zich laat sturen als een machine. Zo zijn mensen niet slechts de vijand geworden van de natuur maar ook van zichzelf. Carson valt de Nobelprijswinnaar Albert Schweitzer bij: de mens is bezig zichzelf te vernietigen, hij is bezig de tak waarop hij zit weg te zagen. Al eeuwenlang maakt de mens zich schuldig aan een ‘joyride’ met het ruimteschip aarde, een riskante rit op kosten van de toekomst.

Zal het lukken die houding te veranderen? Zal het besef indalen dat er niet zomaar knoppen zijn om aan te draaien om de biodiversiteit te herstellen? Het besef dat er niet zomaar een stuur is om het klimaat eenvoudig in goede banen te leiden? Haar boodschap: we moeten niet de natuur maar onszélf de baas worden, wij zijn met ons gedrag en onze houding zélf in het geding. Mensen zijn onlosmakelijk onderdeel van de natuur, we participeren in de natuurhistorie van de aarde. Dat zou, aldus Rachel Carson, nederig moeten maken.

Jozef Keulartz, milieufilosoof, wees tien jaar geleden in dit tijdschrift al op de actualiteit van Rachel Carson. Hij herinnert aan een diepe controverse, die tot op vandaag rondom de landbouw voortduurt. Carsons ecologische benadering zou volgens sommige critici tot miljoenen doden leiden. Immers, de wereldpopulatie heeft een efficiënte voedselproductie nodig, waarvoor hoogwaardige technologie onmisbaar is, en ook voor ziektebestrijding bij plagen zijn chemische middelen nodig. Er wordt een strijd gevoerd over de enige juiste benadering: grootschalig of juist kleinschalig, industrieel of ambachtelijk, chemisch of natuurlijk, internationaal of lokaal.

De hevigheid waarmee dit geschil wordt uitgevochten laat goed zien hoe groot de belangen zijn van de gevestigde wetenschap en industriële landbouw. Het verheldert ook waarom het zoveel moeite kost om alternatieven te ontwikkelen en daarvoor politieke beleidsruimte te vinden tegen alle weerstand in. Carson besefte dat. Haar gedachtegoed is nog springlevend.